MACHIAVELLI

Het is te verwachten als je vraagt: ‘heeft iemand wel eens van Machiavelli gehoord of van zijn opvatting ‘het doel heiligt de middelen’? Dan gaan er gaan veel vingers op, ook onder de bezoekers van onze bijeenkomst van 3 december 2023.

 

Geen traditionele bijeenkomst waarbij gezamenlijk een te onderzoeken onderwerp wordt gekozen. Eens per jaar doen we iets anders, bv. een gast die modereert of een inleidend verhaal houdt of echt een inleiding. Zo heeft Eduard Kusters, zeer bekend trouwe deelnemer aan ons gesprek, twee keer een dergelijke bijeenkomst verzorgd, Maja Nieuwenhuizen eveneens en Mirjam van Reijen een keer. Ik sluit aan bij een illuster rijtje dus, de zesde keer ‘iets anders’.

 

Mijn keuze voor Machiavelli heeft op de eerste plaats te maken met m’n bewondering voor deze filosoof, voorafgaand aan Spinoza die me nog meer aangrijpt en imponeert. Op de tweede plaats omdat hij nog steeds enorm levend is. Velen weten wel iets van hem alleen al omdat zeer bekende politici hem graag even noemen als achtergrond voor hun bestuurlijke ideeën.

 

Bij Niccolò Machiavelli onthoud je 1500 als leefjaartal, met zo’n 30 jaar ervoor en erna. Italië bestond nog niet, hij werd geboren in de zelfstandige stadstaat Firenze (op z’n Frans Florence) in een gegoed gezin en kreeg een prima opleiding. ‘De (geografische) laars’ die ook het huidige Italië zo kenmerkt werd gevuld met vele staatjes en staten.

Onrustige tijd met veel oorlog en de Pest die dodend rondgaat. Toch was men ook rijk met kunstenaars, wetenschappers, schrijvers, veel interessante mensen én veel geld. De handel floreerde met de florijn, een Firenze vinding en de rijkdom is de stad nog steeds af te zien.

Het hele gebied van het huidige Italië was toen verdeeld in staten bestuurt door erfrechtelijke adel én in republieken zoals Firenze er een was, maar Venetië, Genua e.a. ook. De paus werd toch wel geschaard aan de kant van de adel, wel gekozen maar niet door het volk, wat in de ogen van Machiavelli echt onoverkomelijk was, hij was een vervend republikein!

 

Niccolò werd de hoogste bestuursambtenaar van Firenze en maakte daardoor kennis met alle staten om hem heen, ook met de Pauselijke staat van paus Alexander V1 Borgia die zijn zoon Cesare Borgia het veld instuurde met een leger om de pauselijke invloed te vergroten. Cesare was een zéér succesvol veldheer die voor niets en niemand terugschrok, voor Niccolò de hoop om zijn wensdroom ‘één staat van de Alpen t/m Sicilië’  te verwezenlijken. Hoewel overtuigd republikein verdedigde hij die sympathie voor de ‘koninklijke’  Cesare met ‘het doel heiligt de middelen’.  Het werd niets overigens!

 

Voor die tijd (en onze tijd?) koesterde Machiavelli bijzondere ideeën: de mens is gewoon onderdeel van de natuur, onderworpen aan natuurwetten en dus onvrij omdat hij niet kan doen en laten wat hij wil. Een uniek standpunt in zijn tijd omdat de machtige en alom aanwezige R.K. Kerk stelde dat de mens bóven de natuur stond en ook van mening was dat de natuur de mens ten dienste stond. Een rampzalige opvatting naar we nu weten.

Hij, die mens, kan zich wel zelf ontwikkelen door op de eerste plaats kennis te vergaren en die kennis door die kennis te verrijken met ervaring, dat geïntegreerde geheel kritisch en creatief toepassen met veel energie en overtuiging. Bouw je dit persoonlijke huis heel goed op dan had die mens Virtù, de hoogste graad van Zijn, aldus Machiavelli.

 

Hij had nog een voor die tijd ongekende opvatting: de vrijheid van mening, die zijn hoogtepunt vindt in de democratische staat! Spinoza beschouwt de democratie als de meest natuurlijk staatsvorm. Géén adel dus… “niemand kan zich beroepen op een aangeboren superioriteit!” En bedenk dat we rond 1500 zitten met heel veel machtige adel!

Het volk met Virtù kiest een bestuur met kwaliteit, niet de stuntelaars die Machiavelli voortdurend meemaakte. Dat  bestuur stelt ‘juiste doelen’ die het hoe dan ook moet behalen. Géén geaarzel maar aanpakken en als het écht nodig is, moet het zelfs daarvoor geweld gebruiken. Dit juiste doel wettigt iedere aanpak om dat doel te bereiken.

Omdat de mens gericht is op zijn eigenbelang, zal de staat dit ook zijn en wat goed is voor de staat is goed voor zijn burgers…

 

In de gehele tekst kies ik voor ‘hij en zijn’ als persoonlijke voornaamwoorden. Machiavelli liet zich niet in met vrouwen, daarin was hij dan weer weinig origineel en volgde toch erg makkelijk de grootste gemene deler van zijn tijd. Hij kende n.l. wel beroemde vrouwen en bewonderde hen. De grootste onder hen, zo vond hij, was Isabelle d’Este, beroemd om haar schoonheid, haar intelligentie en belezenheid, haar kunstzinnigheid en haar staatkunde. Ze was bepaald niet de enige! Vanuit de aanwezigen kwam daar ook kritiek op, zo’n scherp denkend mens die de helft van de mensheid overslaat.

 

Zoals eveneens door de aanwezigen werd opgemerkt was Machiavelli ook niet erg betrokken op al die mensen die nimmer de kans hebben om Virtù te bereiken. Wat moeten die arme sloebers? Ontstaat er zo geen tweedeling in de maatschappij met als uiteindelijke resultaat onrust en opstand, zo werd opgemerkt. We zien dat nu in ons land met de verkiezingsuitslag met een ‘onvrede-partij’  als grote winnaar. Maar eigenlijk verspreid over de wereld steekt onvrede de kop op, juist gevoed door die tweedeling. Maar Machiavelli zag ook geen oplossing in het met iedereen rekening houden. Hij koos voor de duidelijke lijn en die kan hard uitpakken in onze ogen.

Ik meldde het niet op de bijeenkomst, maar vond toch een toepasselijke zin van hem: “De eenvoudige of domme mens die nooit Virtù kan bereiken… daar is Dé Kerk voor, die worden opgevangen in het geloof en dat geeft zekerheid en rust.”

 

Door z’n harde opstelling kreeg Machiavelli bij de aanwezigen in onze bijeenkomst toch niet geheel die sympathie die hij bij zeer veel bestuurders wereldwijd wel krijgt. ‘Die doelen zijn toch wel heel belangrijk, hoe formuleer je een goed doel en schuilt daar geen willekeur in?’ Voor Machiavelli geen probleem want mensen met grote kwaliteiten formuleren goede doelen. Die mensen moet je kiezen voor het bestuursambt en vervolgens je vertrouwen geven en zij moeten er gewoon voor gaan zonder veel omhaal van woorden! ‘Kent hij matigheid of evenwicht in aanpak?’ In principe zal Machiavelli dit niet makkelijk onderschrijven, hij vindt dat een bestuur consequent moet kiezen voor een krachtige aanpak en niet moet proberen te ‘polderen’  om het in ons moderne jargon te duiden. Geen compromissen dus. Een goed bestuur zal wel proberen om langs de weg van de vrede en overreding zijn doel te bereiken, maar moet indien nodig geen middel schuwen. Maar, zo stelt hij ook “alleen brute kracht volstaat niet om politieke macht te hebben en te houden!” Machiavelli blijkt in staat om het onderscheid tussen goed en kwaad te vervagen…in sommige omstandigheden blijkt kwaad goed en het goede kwaad! Dat herkennen we ook in onze tijd waarin berichten en regels worden omgevormd naar eigenbelang.

 

Mijn laatste ‘Impressie’  zoals ik ze vanaf begin gedoopt heb, géén verslagen want daar is niet aan te beginnen. ’t Zijn er toch heel wat in de loop der jaren en alleen de impressies van april, mei en juni j.l. heb ik niet geschreven om gezondheidsredenen. Marlita van Belkom en Jap Voorbraak legden daar ‘de hand aan’. Het is een heerlijke club waar ik deel van uit mocht maken en waartoe naast de voorgaande twee personen ook voormalig ‘frontman’ Karel Saris zeker genoemd moet worden. Onlangs trad gelukkig ook René Langestraat toe, zodat ik in voornaam blijf deelnemen aan de initiatiefgroep voor Het Filosofisch Gesprek. Voor Marlita, de huidige ‘frontvrouw’ die zo’n warm woordje en gedicht aan mij wijdde, en de gehele groep een dank je wel voor deze mooie ervaring samen.

Gegroet allen en tot ziens.

 

Aantal deelnemers: 16

Inleider en moderator: René Hendrickx

Onderwerp: Machiavelli, het doel heiligt de middelen!

 

Januari 2024: géén bijeenkomst

 

Alle deelnemers, sympathisanten een wijs 2024 gewenst en              Sapere Aude!